De Neanderthaler, onze broer.

Sinds de laatste vijf jaar zijn we steeds meer te weten gekomen over de Neanderthaler, onze broer uit het verre verleden. Hij leefde tot ongeveer 40.000 jaar geleden in ons midden.

Toen in 1856 delen van het skelet van een Neanderthaler in het dal van de Neander, vandaar de naam, gevonden werden, dacht men eerst aan een mens uit de IJstijd. Virchow, Duitslands meest vermaarde arts, die ook archeologie bedreef, bestreed dit en dacht aan de overblijfselen van een moderne mens met een ontwikkelingsstoornis. Virchow was een briljant arts maar een minder goed archeoloog. Later bleek hij namelijk ongelijk te hebben, net zoals vele anderen die diverse uitspraken deden over de Neanderthaler. Mij was geleerd dat de Neanderthaler niet zou kunnen spreken omdat hij geen tongbeen zou hebben. Vele jaren later hoorde ik dat er toch tongbeentjes gevonden waren. Het eerst bij Neanderthalers in Israël, later elders. Enkele jaren terug kon men aantonen dat de Neanderhaler, wel degelijk moet hebben kunnen spreken aangezien die in groepen jaagde. Blijft bij de vraag, na het lezen van dit argument, hoe dat dan zit met hyena’s en eeuwen. Nog vele andere mythes moesten ontzenuwd worden: Zo, zou de Neanderthaler geen cultuur hebben gehad. Ook hier heeft men duidelijke aanwijzingen dat dit wel zo was. Er is rode oker gevonden, die gebruikt werd bij het begraven, er werden botten meegegeven als grafgiften en mogelijk zijn de grottekeningen in de Nerja-grotten bij Malaga, gemaakt door Neanderthalers. Over werktuigen was er eigenlijk altijd al wel consensus. Van de Homo heidelbergiensis was bekend dat zij houten speren hadden. De DPV heeft enkele jaren geleden een bezoek aan Schöningen gebracht. Toen heb ik vol bewondering staan kijken naar werpspiesen van ongeveer 400.000 jaar oud. De gezamenlijke voorvader van de Neanderthaler en van ons had de gave om perfect gebalanceerde spiesen te maken en door bijzondere omstandigheden waren zij in de grond voor ons bewaard gebleven. Als men toen al zulke jachtwapens had, zullen hun nakomelingen deze bijna zeker ook in bezit hebben gehad. Heel bekend zijn natuurlijk de vuistbijlen, waarvan er in onze provincie ook diverse gevonden zijn. Trots mogen we vermelden dat leden van de DPV hierbij betrokken waren.

Dan was er altijd de vraag: “ waarom is de Neanderthaler uitgestorven”? Veel scenario’s hebben de revue gepasseerd. -Men veronderstelde dat de Sapiens simpelweg de Neanderthaler had uitgemoord. Daar bleken heel weinig aanwijzingen voor te zijn. Geweld kwam waarschijnlijk wel voor maar, naar mijn weten, zijn er pas in de bronstijd sporen van veldslagen gevonden. Voor die tijd was geweld waarschijnlijk alleen gericht tegen individuen. Kannibalisme kwam vaak voor, maar dat waren dan Neanderhalers die soortgenoten opaten en geen Homo sapiens. Belangrijk hier waren de lugubere vondsten in grotten in El Sidron (Spanje), Krapina (Kroatië) en Goyet (België). De Neanderthaler was dus naar onze opvattingen geen lieverdje. Maar van strijdtonelen tussen de beide soorten is geen spoor achtergebleven. Veel infectieuze ziekten zijn als oorzaak ten tonele gevoerd; geen enkele was archeologisch aantoonbaar. Klimatologische omstandigheden zouden een oorzaak kunnen zijn, echter in mijn optiek was de Neanderthaler beter tegen ruig klimaat bestand dan de Homo sapiens. Opmerkelijk in die theorie is dan ook dat de Neanderthaler minstens twee ijstijden heeft overleefd - waarom zou hij dan juist in de laatste ijstijd zijn verdwenen? Nee, het probleem lag heel ergens anders.

Geen externe omstandigheden hebben de Neanderthaler doen verdwijnen maar interne. Het was wereldnieuws toen Svante Pääbo van het Max Planck Instituut in Duitsland aantoonde dat het genoom van de Homo sapiens DNA van de Neanderthaler bevatte. Dat weten we sindsdien nu allemaal. Maar dat is nog geen verklaring waarom de Neanderthaler verdween en niet de Homo sapiens. Vlak na het bekend worden van de hybridisatie verscheen er een tekening van Eric le Brun. Hij gaf in een prachtige cartoon weer, hoe een jonge zwangere sapiens vrouw, innig verliefd opkeek naar een stoere Neanderthaler man. Een prachtige weergave, helaas mag ik hem bij deze blog niet afbeelden omdat Eric le Brun, de DPV slechts éénmalig toestemming heeft gegeven voor publicatie bij de nieuwsbrief. Op het internet is deze cartoon vast terug te vinden en het is zeker de moeite waard even te zoeken. Met als zoekterm bijvoorbeeld: Eric le brun dessinateur. Je zult verrast zijn over de humoristische weergave van het item. Iemand zei, toen hij de cartoon zag: “Er zijn altijd vrouwen die op de verkeerde mannen vallen”.

Echter Eric le Brun had het net even verkeerd zo bleek later.

Het blijkt zo te zijn dat, indien een Neanderthaler man paart met een sapiens vrouw er geen nakomelingen kunnen komen. Hoezo, zult u zeggen, die hybridisatie is toch aangetoond? Jazeker, maar moeder Natuur is een raar mens. Niet alles is wat het lijkt en niet alles verloopt zoals je het verwacht. En hoe zijn ze daar nou achter gekomen. Ze stonden er zeker niet bij toen het gebeurde. Wel, het antwoord is simpel. Van het Y-chromosoom van de Neanderthaler is later, na de hybridisatie, toen de soort was verdwenen nooit meer iets van teruggevonden; wel van alle andere chromosomen. Dat betekent volgens de wetenschappers dat embryo’s met een Neanderthaler Y-chromosoom niet tot ontwikkeling komen. Waarschijnlijk door een immunologische afstoting. Wat er dan met de vrouwelijke embryo’s gebeurd is, is voor mij alsnog nog een raadsel. Maar we moeten dan vaststellen dat we wel Neanderthaler moeders hebben gehad maar geen Neanderthalers als vader. Zoals gezegd: “Moeder Natuur is een vreemd mens. Later zal misschien blijken dat ook dit maar een gedeelte van het ware verhaal zal zijn. De vooruitgang in de wetenschap over de Neanderthaler gaat snel, heel snel en ik vrees dat dit verhaal misschien al gedateerd zal zijn bij het verschijnen ervan. De Neanderthaler blijkt niet te zijn uitgestorven, wel is zijn fenotype verdwenen, maar hij leeft in ons voort, gefragmenteerd in kleine stukjes genetisch materiaal. Dit fenomeen is, zover bij mij bekend is, de enige gebeurtenis waarin de liefde de oorzaak is van een totale machtsovername.

Macht is een primaire prikkel en voor velen voelt het goed macht te bezitten. We zijn echter nu zo’n 40.000 jaar verder en gelukkig verder geëvolueerd. We kunnen ons verheugen dat we in die tussentijd sindsdien een eigenschap verder hebben omwikkeld, een eigenschap die beschaving heet.

Af en toe voel ik het wel prikkelen, en de oermens in mij welt dan op, om snel tot het besef te komen dat alhoewel ons vernislaagje, dat beschaving heet, dun is, de evolutie ons tot meer maakt dan jagers-verzamelaars die met spiesen achter het wild aanrennen en die de buit met vuistbijlen slachtten. Wel zou ik, denk ik, wel weer mee willen smullen van het geroosterd gebraad aan het spit.

Gérard Versijp.