Excursie Noordlaren op zaterdag 21 april 2018

Middagprogramma: Cultuurhistorische wandeling in het Noordlaarderbos, Besloten Venen en Vijftig Bunder onder leiding van Mevrouw Ingrid Schenk

De Pollseweg in de winter. Vertrekpunt voor de wandeling. Foto: Ingrid Schenk

Noordlaarder en Midlaarder Hondsrug
De Noordlaarder en Midlaarder Hondsrug kenmerkt zich door bijzondere en gevarieerde landschappen. Tijdens de cultuurhistorische wandelexcursie wordt verteld over overblijfselen uit ijstijden en prehistorie en van leger- en karrenroutes, versterkingen en de verdedigingslinie uit WO-II.

Noordlaarderbos
De wandelexcursie begint in het Noordlaarderbos. Natuurmonumenten is eigenaar van het bos. Na een korte inleiding over de geschiedeis van het bos wordt de aandacht gevestigd op het ontstaan van het gebied. Het Noordlaarderbos en omgeving zijn ontstaan in de laatste drie ijstijden en het Holoceen, de huidige periode. Als je zo door het Noordlaarderbos loopt, zijn ijstijden uit het verre verleden niet het eerste waaraan je denkt. Dat komt omdat het bos zo rechthoekig van vorm is. Bijna alles in recht, de wegen, de percelen, paden, de wallen, de boomaanplant. Deze rechte indeling is gemaakt bij de verdeling van gemeenschappelijke markegronden halverwege de 19e eeuw. Heel anders zag het eruit voor deze verdeling. Toen was het eeuwenlang woeste grond, een heideveld zover je maar kon kijken. Het oorspronkelijke landschap kun je dus alleen maar zien als je goed naar de structuur ervan kijkt. Pas dan vallen de hoogteverschillen op en kenmerkende dalen die in ZZO/NNW-richting lopen die later als leger- en karrenroutes zijn gebruikt. Ook zijn er in het bos uitgeblazen laagtes te zien. De pingoruïnes (en ook het hunebed) liggen buiten het bos, op de Noordlaarder Esch. Het Noordlaarderbos maakt deel uit van z’n omgeving. Vanaf de Drentsche Aa in het westen begint het met lage hooi- en weilanden en stuifduinen, dan het hooggelegen bos met z’n zandruggen en dalen, dan de glooiende Noordlaarder Esch, dan weer aflopend de Madelanden en tot slot in het oosten het Zuidlaardermeer en het Drentsche Diep. Dat er zoveel schillen in zo’n klein gebied zijn komt vooral doordat de Hondsrug in dit gebied smal is. Aan weerkanten wordt de rug begrensd door westelijk het dal van de Drentsche Aa en oostelijk dat van de Hunze. 

Besloten Venen en Westerlanden
Dan komen we bij de Besloten Venen en Westerlanden. Het dal van de Besloten Venen ligt tussen het Noordlaarderbos en het golfterrein De Poll in. Ooit was het dal een doorbraakdal dat dwars door de hoge Hondsrug ging. Stromend water van rivieren en gletsjers hadden in de een-na-laatste ijstijd, het Saalien, een verbinding gemaakt tussen de beekdalen van de Drentsche Aa en dat van de Hunze. In en na de laatste ijstijd, het Weichselien, erodeerde dat dal geleidelijk. Door de wind werd er zand in gestoven. Toen vond de Drentsche Aa een uitweg in noordwestelijke richting.
Nog maar sinds kort, in 2015/2016, zijn de Westerlanden en Besloten Venen herverkaveld en opnieuw ingericht. Het gebied is weer natuur geworden. De eigenaren zijn Staatsbosbeheer en landgoed Blanckenborch. Alleen in het noordelijke deel van de Besloten Venen zijn nog agrariërs actief.

De Besloten Venen waren in vroegere tijden van strategische betekenis. Dat kwam omdat door de laag gelegen Besloten Venen maar enkele doorgangen mogelijk waren. En die passages konden eenvoudig gecontroleerd worden. In oorlogstijd in de middeleeuwen/vroege tijd zijn er versterkingen met landweren in gebouwd. Onlangs in 2015 zijn door de archeologe Diana Spiekhout landweren van een versterking ontdekt. Vooral op hoogtekaarten zijn die goed te zien.

Vijftig Bunder
Als we midden op Vijftig Bunder staan komt kort de geschiedenis van dit gebied aan bod. Net als het Noordlaarderbos was Vijftig Bunder, vroeger Voor-Bulten geheten, woeste grond. Met dat verschil dat dit gebied bijzondere soorten vegetaties heeft. Als je hier staat is het nauwelijks voor te stellen dat het in de jaren 30 de bedoeling was hier de Luchthaven Midlaren te maken en toen dat niet doorging werd het een kampeerterrein met tenthuisjes. Doordat Natuurmonumenten het gebied in de jaren 60 heeft kunnen aankopen kon het weer natuur worden. Eind 2017 heeft Natuurmonumenten veel bomen gekapt met het oog op het meer zichtbaar maken van het landschap en cultuurhistorische elementen.

Op Vijftig Bunder zijn elementen uit de prehistorie nog goed zichtbaar. Zo is er in de zuidoosthoek een grafheuvel te zien. Ook langs het voormalige schietterrein, een verbindingsstrook tussen het Noordlaarderbos en Vijftig Bunder ligt een grafheuvel. Zij het, dat de laatstgenoemde grafheuvel gerestaureerd is. In de zuidwesthoek van Vijftig Bunder liggen veel restanten van Celtic Fields, ook wel raatakkers genoemd. Dit zijn kleine vierkante omwalde akkertjes. Rond het begin van de jaartelling werden ze door boeren aangelegd. De contouren zijn goed te zien op hoogtekaarten.

Ook op Vijftig Bunder is een deel van een tankgracht uit WO-II te zien. Met dit verschil dat een veel groter deel ervan in takt is gebleven dan die van het Noordlaarderbos.

Noordlaarder en Midlaarder Hondsrug
De natuurgebieden op de Noordlaarder en Midlaarder Hondsrug zijn geleidelijk uitgegroeid tot een groot gebied. Bij elkaar is het 330 ha aaneengesloten natuur geworden. Elk deelgebied heeft een eigen karakter, geschiedenis en cultuurhistorische elementen. De eerste aanzet is in 1932 door mevr. W.M. Lohman-Geertsema gegeven toen zij het noordelijk deel van het Noordlaarderbos aan Natuurmonumenten schonk. Als zij dit niet gedaan had, is het maar de vraag of er nog iets van natuur overgebleven zou zijn.

Bron en ter lezing zeer aanbevolen:

I.Schenk, Kroniek van het Noordlaarderbos, de woelige achtertuin van de stad Groningen.

Ingrid Schenk was een van de tien vrijwilligers die vanaf 2010 onderzoek deed naar de geschiedenis van het Noordlaarderbos en omgeving. Veel gegevens uit het onderzoek zijn samengebracht in het boek.